पुस्तक परिचय : Reshaping Art (T. M. Krishna)
कर्नाटकी शास्त्रीय गायक टी. एम. कृष्णा यांनी कला, कलासाधना यासंदर्भातली सहसा चर्चा न होणारी एक मिती या पुस्तकात सुस्पष्टपणे मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. लोकानुनय, रसिकानुनय, आनंद, विरंगुळा - कलाविष्कारांवरचे असे जगमान्य पापुद्रे काढून टाकून जगण्याचा शोधक प्रवास म्हणून कलेला आपलंसं केलं पाहिजे; कलेला जातीभेद, वर्गभेद, धर्मभेद यांच्या चौकटीत अडकवून ठेवता कामा नये; कला ही त्यापलिकडचीही एक वेगळी जाणीव आहे; असं ते ठासून सांगतात. हे सांगत असताना त्यांनी आपल्या अनुभवांतून आलेली काही खणखणीत विधानं केली आहेत.
उदा. कर्नाटकी संगीत कार्यक्रम म्हणजे निव्वळ श्रवणभक्ती उरत नाही, तिथे ब्राह्मणी संस्कृतीचं पुरेपूर प्रतिनिधित्व दिसतं. (ते स्वतः कर्नाटक संगीत शिकत असतानाच्या काही गोष्टी, निरिक्षणं त्यांनी पुस्तकात थोडक्यात सांगितली आहेत.)
रसिकांना, श्रोत्यांना, डोळ्यांसमोर ठेवून कलानिर्मिती करण्यातच कलाकारांना जास्त रस असतो. कलारसिकांकडे सहप्रवासी म्हणून नव्हे, तर एक ग्राहक (कन्झुमर) म्हणून पाहिलं जातं. त्यामुळे, कलाकार आनंदाचे पुरवठादार बनून राहतात.
कला जेव्हा धार्मिक अनुष्ठान बनून राहते तेव्हा आपली निर्मितीक्षमता गमावून बसते.
-----
उच्चस्थानावरून खाली पाझरणारा कलेचा प्रवाह म्हणजे दान, परोपकार, दया; मात्र प्रवाहाची दिशा उलटी असेल तर तो कमी दर्जाचा, म्हणून शुद्धीकरणाची नितांत गरज असलेला; ही कित्येक शतकांची सामाजिक धारणा बदलणे गरजेचं आहे. उच्च कलाजगतातलं कुणी जर म्हणत असेल, की आमची कला कशी कायम मुक्त देवाणघेवाण करत आलेली आहे, तर हा फुकाचा समतावाद तात्काळ खोडून काढला पाहिजे; हे लेखकाने कळकळीने सांगितलं आहे.
ते सांगताना त्यांनी भारताबद्दलचं एक इंटरेस्टिंग निरिक्षण मांडलं आहे, की भारताच्या राजकीय पटलावरची उच्चजातीयांची मक्तेदारी कधीच मोडीत निघाली आहे; मात्र सांस्कृतिक पटलावर अजूनही त्यांचीच मालकी आहे.
त्यांच्या परिचयातल्या उत्तम गायक असणार्या एका गृहस्थांचं त्यांनी उदाहरण दिलं आहे. आपल्या संगीताला बंदिस्त, वातानुकूलित प्रेक्षागृहातून बाहेर काढण्याची या गृहस्थांची इच्छा होती. म्हणून त्यांनी एकदा दक्षिण भारतातल्या एका समुद्रकिनार्यावर स्वतःच्या गायनाचा जाहीर कार्यक्रम आयोजित केला. कार्यक्रमाच्या जाहिरातीत त्यांनी लिहिलं, की हा कार्यक्रम निम्नवर्गीय, कष्टकरी श्रोत्यांसाठी मोफत खुला आहे. उच्चवर्गीय कलारसिकांनी कार्यक्रमास येऊ नये. अनेकांनी त्यांच्या या दृष्टीकोनाची वाहवा केली. पण तो देखील शुद्ध वर्गभेद होता, हे कुणाच्या ध्यानातही आलं नाही.
लेखक स्वतःच्या कर्नाटक संगीतकलाकार म्हणून झालेल्या प्रवासाबद्दलही या दृष्टीकोनातून प्रकाश टाकतात. वयाच्या बाराव्या वर्षी त्यांनी प्रथम जाहीर गायन केलं. पुढच्या दशकभरात ते कर्नाटक संगीतातली तंत्रं, तालातले बारकावे, आवाजावरची-रागांवरची हुकुमत मिळवत गेले. कर्नाटक संगीतातले स्टार म्हणवले जाऊ लागले. हे सांगताना ते लिहितात- आज पुस्तकात उभ्या केलेल्या प्रश्नांपैकी एकही प्रश्न तेव्हा मला पडायचा नाही. कलेच्या अदृश्य सामाजिक-सांस्कृतिक पिंजर्यातही मोकळेपणाने विहरणार्या कलाकारांपैकी मी एक होतो. वास्तविक मी त्या पिंजर्यात अडकलो आहे, हे मला तेव्हा लक्षातच आलं नाही.
-----
हे झालं content बद्दल.
पुस्तकाची भाषा जड आहे. मला ते उपदेशपर जास्त वाटलं. लेखकाला जे म्हणायचं आहे त्याला पुष्टी देणारे अनेक अनुभव त्यांच्याकडे असणार; rather म्हणूनच त्यांना हे पुस्तक लिहावंसं वाटलं असणार. ते अनुभव पुस्तकात अधिक विस्तारानं यायला हवे होते, असं वाचताना सतत वाटलं.
तरीही, वेगळं काही वाचायचं असेल तर हे पुस्तक नक्की वाचा.
Comments