इंद्रधनुष्य

 हे तीन मोठ्या कथांचं छोटंसं पुस्तक आहे. कथा, लघुकथा, दीर्घकथा – यांची नक्की व्याख्या कशी करायची याबाबत माझ्या मनात कायम गोंधळ असतो. माझ्या मते या पुस्तकातल्या तीनही कथा दीर्घकथा म्हणायला हव्यात. असो. पुस्तकातली पहिलीच (शीर्षक)कथा एक-नंबर आहे, भारी आहे, भन्नाट आहे, झकास आहे! बाळू हा कथानायक, निवेदक. कोल्हापूरजवळच्या खेड्यात दहावी झालेला. आणि आता त्याला कोल्हापूरच्या पॉलिटेक्निक कॉलेजमध्ये प्रवेश मिळाला आहे. तिथेच तो हॉस्टेलवर राहणार आहे. त्याला हॉस्टेलला सोडायला समस्त घर त्याच्यासोबत कोल्हापूरला आलं आहे- आई, वडील आणि धाकटे दोन भाऊ. एस.टी.तून ते कोल्हापूरच्या स्टँडवर उतरतात. तिथून पायी चालत मार्केटमध्ये, तिथून बस पकडून जरा गावाबाहेर असणार्‍या इन्स्टिट्यूटपर्यंत, आणि इन्स्टिट्यूटच्या मेनगेटपासून बाळूच्या हॉस्टेलच्या खोलीपर्यंत त्या कुटुंबाचा प्रवास, म्हणजे ही ७६ पानी कथा. हा प्रवास लेखकाने असा काही रंगवला आहे, की बस्स! पहिल्या १-२ पानावरच्या पावसाच्या वर्णनापासूनच आपण बाळूच्या छत्रीतून चालायला लागतो. डांबरी रस्त्यावर पडणार्‍या पावसाच्या धारांना दिलेली उपमा, धाकट्या भावाच...

आपल्या रोजच्या वापरातल्या, पाहण्यातल्या, अनुभवातल्या आणि इतिहासातल्याही लहान-मोठ्या गोष्टींबद्दल माहितीपर, उद्बोधक, रंजक स्वरूपात केलेलं लेखन आहे. छोटे छोटे २-३ पानी लेख आहेत. मिरची, केळी सिताफळ अशा आहारातल्या गोष्टी, भारतात खाण्याचा बर्फ कधी अवतरला, चुलीचा (म्हणजे अन्न शिजवण्याचा इतिहास), गुलाबाच्या अत्तराचा इतिहास, छपाईकला, गोधडी शिवण्याची कला अशा अनेको गोष्टींवर लिहिलं आहे. सामान्यज्ञान, सामान्य विज्ञान, आहारशास्त्र, मानववंशशास्त्र, अलीकडचा इतिहास (फडणविशी थाट, पेशवाईतल्या जेवणाच्या मेनूचं डिटेल वर्णन), संतसाहित्य, etymology असे अनेक पैलू या लेखनात येत राहतात. जुन्याजुन्या ग्रंथांतले संदर्भ दिले आहेत. इंग्रजांनी लिहून ठेवलेल्या नोंदींचेही अनेक संदर्भ येतात. टिकेकरांचं स्वतःचं वाचन केवढं प्रचंड होतं ते यातून समजतं. आपल्याला माहिती असणार्‍या गोष्टी वाचकांनाही रंगवून सांगण्याची असोशीही दिसते. पुस्तकाचं कोणतंही पान उघडावं आणि वाचायला सुरुवात करावी, असा हा विरंगुळा आहे. प्रत्येकाला आपापल्या आवडीनुसार यातले काही लेख आवडतील, लक्षात राहतील. तर काही वाचून बाजूला सारले जातील.   ...

स्वीडनच्या आर्क्टिक भागातलं एक लहानसं गाव- बेअरटाऊन. हे गाव आइस-हॉकीच्या प्रेमात बुडलेलं आहे. They talk ice-hockey, eat ice-hockey, sleep ice-hockey अशी परिस्थिती. गावात बेकारी वाढीस लागली आहे. बिनकामाची किंवा कामासाठी गाव सोडावं लागलेली माणसं वाढत चालली आहेत. अशा काळात हॉकीचाच (पुस्तकात बहुतेक ठिकाणी फक्त ‘हॉकी’ असाच उल्लेख आहे) त्यांना मोठा आधार वाटतो. १५-२० वर्षांपूर्वी बेअरटाऊनचा पुरुष संघ स्वीडनच्या राष्ट्रीय स्पर्धेच्या फायनलला गेलेला. तो या गावाच्या हॉकीच्या इतिहासातला सर्वोच्च, सोनेरी क्षण. पण त्यानंतर इथल्या हॉकीत विशेष काहीच घडलेलं नाही. आणि आता इथला मुलांचा संघ राष्ट्रीय ज्युनियर स्पर्धेच्या सेमी-फायनलला पोहोचला आहे. पुस्तकाचं कथानक या टप्प्यावर सुरू होतं. Kevin हा या संघाचा मुख्य खेळाडू. आइस-हॉकी खेळातला हिरो. त्याला त्या खेळाची उपजत देणगी आहे. केविनने हात घातलेली कोणतीही गोष्ट सामन्यात वाया जात नाही, चुकीची ठरत नाही. त्याचे आई-वडील मोठे पैसेवाले, बेअरटाऊनच्या हॉकी क्लबचे मोठे देणगीदार. पण केविनच्या हॉकीप्रेमाशी, skills शी त्यांना फारसं देणंघेणं नाही. त्यांच्य...

अनुभव अंकात मतकरींच्या ’बिनशेवटाच्या गोष्टी’ वाचल्या तेव्हापासून मी त्यांच्या कथालेखनाची फॅन आहे. (या गोष्टींचं नंतर पुस्तक झालं- ‘खिडक्या अर्ध्या उघड्या’. ते २-३ वर्षांच्या अंतराने दोनवेळा वाचलं. पुन्हाही कधीतरी वाचू शकते.) त्यानंतर ‘इन्स्टॉलेशन्स’, ‘बटरफ्लाय इफेक्ट’ हे त्यांचे कथासंग्रह वाचले. नुकतंच प्रकाशित झालेलं त्यांचं  पुस्तक  ’तडा’. या कथासंग्रहातल्या दोन कथा मला सर्वात आवडल्या. एक शीर्षककथा ’तडा’, त्यापेक्षाही आवडली ती ’ओळख’ कथा. ‘ओळख’ कथेत आपल्याकडचा एक ज्वलंत सामाजिक मुद्दा ज्या प्रकारे गोवलेला आहे ते मला फार आवडलं. एक-दोन कथा जरा ताणलेल्या/पाणी घातलेल्या वाटल्या. कोणती कथा आवडेल हे जरासं व्यक्तीसापेक्ष असू शकतं. त्यामुळे मुद्दा तो नाही. मतकरी ज्या perspective मधून कोणतीही कथा सुरू करतात आणि पुढे उलगडत नेतात ते note करण्यात मजा येते. टिपिकली कथेत ’पुढे काय होणार?’ किंवा ’शेवटी काय होणार?’ ही वाचकांना उत्सुकता असते, (किंवा तशी असणं अपेक्षित असतं.) पण मतकरींच्या कथांमध्ये destination पेक्षा journey जास्त इंटरेस्टिंग असते. कथांचा जर्म नंतर मनात summarize करायलाही ...

दगडधोंडे, डोंगरकपारी - ३ ‘हर्मानसचं सरप्राइज पॅकेज’ असं मागच्या लेखात म्हटलं, कारण आमच्या Hermanus experience चा काही भाग दगडधोंडे कॅटेगरीत मोडणारा आहे. तर काही भाग nature trails कॅटेगरीत मोडणारा आहे. शिवाय ओंजळभर हर्मानस उरणारच आहे, जमलं तर त्यावरही लिहिणार आहे. केप टाऊनहून हर्मानसची day tour करणे v/s हर्मानसमध्ये निवांत मुक्काम करणे, हे म्हणजे टूरिस्ट आणि ट्रॅव्हलर यांच्यातला फरक सांगणारे forwards येतात त्यातला प्रकार आहे. (मी टूरिस्ट आणि ट्रॅव्हलरच्या अधेमध्ये कुठेतरी आहे, ट्रॅव्हलरच्या बाजूला जरा जास्त आहे.) सांगायचा मुद्दा असा, की द.आ.ला गेलात आणि दक्षिण किनारपट्टीवर customised भटकंती करणार असाल, तुमच्या यादीत हर्मानस असेल, तर एकवेळ हर्मानसहून केप ऑफ गुड होपला आणि केप पॉइंटला day tour करा, पण उलट करू नका. एकवेळ केप टाऊनमध्ये मुक्काम केला नाहीत तरी चालेल, पण हर्मानसचा भोज्जा करू नका. असो. तर आधी हर्मानसचे दगडधोंडे. हर्मानस हे लहानसं टाऊन असावं. आम्ही तिथला जेवढा भाग पाहिला त्यावरून तरी तसंच वाटलं. समुद्रकिनार्‍याला समांतर मुख्य रस्ता, रस्त्याच्या दुसर्‍या बाजूला हॉटेल्स, द...

  गार्डन रूट – दगडधोंडे, डोंगर-कपारी : २ टूरचा नववा दिवस. हर्मानसचं सरप्राइज पॅकेज बॅगेत बांधून आम्ही Knysna ला पोहोचलो होतो. (उच्चार : नाय्ज्ना, ‘ज’ जहाजातला). हर्मानस ते नाय्ज्ना अंतर बरंच आहे. इतका कार प्रवास करण्याऐवजी आम्ही एक पर्याय शोधला. हर्मानसहून कॅबने उलटं केप टाऊनला आलो. (तास दीड तास प्रवास). केप टाऊनहून विमानाने George ला गेलो. (एक तास). जॉर्जहून कारने नाय्ज्नाला गेलो. (अर्धा तास). motion sickness वाल्यांना असे उलटे घास घ्यावे लागतात. असो. तर, नाय्ज्ना. हे एक टुमदार टाऊन आहे. नाय्ज्नात दुपारी १-२ वाजता पोहोचलो. रिपरिप पाऊस आणि प्रचंड गारठा होता. टाऊनचा काही रहिवासी भाग उंचावर वसलेला आहे. हे नुसतं टेकाड किंवा चढ नाही. याला तिथे ‘नाय्ज्ना हेड’ असं नाव आहे. तिथे अशी दोन हेड्स आहेत- east head आणि west head. दोन्हींच्या मधून नाय्ज्ना नदी समुद्राला मिळते. आमचा मुक्काम east head च्या अगदी हेडवरच्या एका गेस्ट हाऊसमध्ये होता. (टूरमध्ये आम्ही बहुतेक ठिकाणी मोठी घरं converted into guest houses अशा ठिकाणी राहिलो. सगळीच घरं छान होती. आणि मुळात ‘घरं’ असल्यामुळे खोल्यां...