इंद्रधनुष्य

ढोबळमानाने आपल्यासाठी दक्षिण आफ्रिकेतला वर्णद्वेष गांधीजींना ट्रेनमधून ढकलून देण्यापासून सुरू होतो आणि नेल्सन मंडेलांच्या सुटकेपाशी संपतो. मंडेला सुटले, त्या देशात लोकशाही सरकार आलं, द.आफ्रिकेची क्रिकेट टीम कलकत्त्यात वन-डे खेळली, इथले क्रिकेट-प्रेमी द.आफ्रिकेच्या खेळाडूंचे फॅन झाले... बस्स! आणखी काय हवं होतं!
या सोयिस्कर समजुतीला अगदी सहज जाताजाता, गमतीजमतीत गप्पा मारतामारता जोरदार धक्का देतं Born a Crime : Stories from a South African childhood हे पुस्तक आणि त्याचा लेखक ट्रेवर नोआ. द.आफ्रिकेतल्या वर्णद्वेषावर लोकशाहीनं विजय मिळवलेल्या क्रांतीला ‘ब्लडलेस रेव्हल्युशन’ असं म्हटलं जातं. ट्रेवर नोआ लिहितो- It is called that because very little white blood was spilled. Black blood ran in the streets...
पहिल्या काही पानांमध्ये लहान मुलाच्या खोड्या, त्याची हैराण झालेली आई, मायलेकाची झकाझकी असं चित्र उभं करणारं हे पुस्तक कधी या chilling statement पाशी येऊन पोहोचतं कळतच नाही. पहिली काही पानंच वाचून झालेली असतात आणि आपल्याला प्रथमच जाणवतं, की हलक्याफुलक्या भाषेत, खुसखुशीत पद्धतीने…

पुस्तकांच्या दुकानात जायचं, बराच वेळ निवांत पुस्तकं चाळायची, नवनवीन लेखक, पुस्तकं माहित करून घ्यायची, हा माझा एक लाडका विरंगुळा. अशा प्रत्येक वेळी पुस्तकखरेदी होतेच असं नाही; किंवा पुस्तकखरेदी करायची असेल तेव्हाच पुस्तकांच्या दुकानात जावं, अन्यथा नाही, असंही मला वाटत नाही. नुकतंच ‘लीळा पुस्तकांच्या’ (लेखक नीतीन रिंढे) हे ’books on books’ प्रकारातलं पुस्तक वाचलं, तेव्हा असाच पुस्तकांच्या दुकानात रमल्याचा feel आला. वास्तविक हे पुस्तक म्हणजे a book on books on books असं म्हणायला हवं. पुस्तकं, त्यांची मुखपृष्ठं, पुस्तकवेडे, पुस्तकं जमवणं, त्यासाठीचा आटापिटा, ती नीट सांभाळण्यासाठीची खटपट, मोठाले पुस्तकसंग्रह, पुस्तकांना केंद्रस्थानी ठेवून लिहिली गेलेली पुस्तकं, पुस्तकांची दुकानं, bookshelves, अशा ’पुस्तक’ या संज्ञेला लगडून येणार्‍या सर्व विषयांवरच्या विविध इंग्रजी पुस्तकांविषयी या पुस्तकात वाचायला मिळतं.
‘Books on books’ या पुस्तकप्रकाराला कसं भिडावं हे मला खूप काही सरावाचं नव्हतं. त्यामुळे प्रामाणिकपणे सांगायचं तर या पुस्तकात गुंतायला मला जरा वेळच लागला. मुळात (नेहमीप्रमाणे) ते विकत घेतल्…

मित्रमंडळींच्या एका व्हॉट्सअ‍ॅप ग्रूपवर एकाने ताजमहालाचे स्वतः काढलेले काही अप्रतिम फोटो पोस्ट केले. आम्ही सारे फोटोंचं कौतुक करत असताना तो म्हणाला, ‘साडेचार तास रांगेत उभे होतो, खूप गर्दी होती’... ते वाचून माझ्या पोटात गोळाच आला...
गर्दी पर्यटनाचे आमचे एक-एक अनुभव डोळ्यांपुढे यायला लागले...

६-७ वर्षांपूर्वीची गोष्ट असेल. अमृतसरमध्ये होतो. सकाळी लवकर उठून सुवर्ण मंदिर, जालियनवाला बाग दोन्ही ठिकाणांवर टिक-मार्क करून, दुपारी जरा आराम करून मग वाघा बॉर्डरला जायचं असा विचार होता. पण आम्ही ठरवलेल्या जीपचा ड्रायवर म्हणाला, दुपारी लवकर निघू, नंतर खूप गर्दी होते. गर्दी होते म्हटल्यावर काय, आमचं बोलणंच खुंटलं. जेवल्या-जेवल्या निमूट निघालो.

दुपारी दोन-अडीच वाजता वाघा बॉर्डरनजिकच्या वाहनतळापाशी आम्ही पोहोचलो तेव्हा तिथे जवळपास शुकशुकाट होता. आम्ही आलो तोच हमरस्ता पुढे जात होता; मात्र तो एका मोठ्या फाटकाने बंद केलेला होता; तिथून पुढे वाहनं न्यायला परवानगी नव्हती. रस्त्याच्या एका कडेला मालवाहू ट्रक्स रांग लावून उभे असलेले दिसत होते. वाटलं, गर्दी म्हणजे हीच असावी.
ते मोठं फाटक उघडेपर…

जर्मनीच्या नितांतसुंदर ब्लॅक-प्लॉरेस्टला टाटा करून, ऑस्ट्रियातल्या एका भोज्याला शिवून आता इटलीतल्या व्हेनिसकडे निघालो होतो, तिथला ‘सेंट मार्क्स स्क्वेअर’ पाहायला. व्हेनिस शहराबद्दल ‘कालव्यांचं शहर’ आणि ‘मर्चंट ऑफ व्हेनिस’ या उल्लेखांपलिकडे कधीही काहीही ऐकलेलं नव्हतं. सेंट मार्क्स स्क्वेअरबद्दल तर प्रश्‍नच उद्भवत नव्हता. तरी, ‘व्हेनिससारख्या पुरातन शहरात जाऊन पाहायचं काय, तर एक चौक?’ ही होती माझी पहिली प्रतिक्रिया! चार रस्ते जिथे एकत्र येतात अशी जागा म्हणजे ‘चौक’ ही आपली व्याख्या त्याला कारणीभूत होती. पण पुढल्या काही तासांत मी माझ्यापुरती तरी ती व्याख्या सुधारून घेणार होते.
मुंबईतल्या ‘मे’च्या उकाड्यातून आम्ही युरोपच्या थंडीत पाय ठेवल्याला दहा-बारा दिवस होऊन गेले होते. पैकी गेले पाच-सात दिवस तर आल्प्सच्या अंगणातच होतो. पण इटलीचा रस्ता पकडून जेमतेम तासभरही झाला नसेल तोवर आधीचा आठवडाभर क्षितिजावर सतत सोबत असणारी आल्प्सची शिखरं डोळ्यांसमोरून बघताबघता गायब झाली. त्याच्याच आगेमागे कुठेतरी आमची बस ऑस्ट्रियातून इटलीत शिरली होती. युरोपमध्ये फिरताना ही एक फार मजा होती. कधी या देशातून त्या देशात …