साडेतीनशे पानी झाकोळ (पुस्तक परिचय : Shuggie Bain, लेखक : Douglas Stuart)

 १९९० च्या दशकाची सुरुवात. स्कॉटलंडची राजधानी ग्लासगो. १५-१६ वर्षांचा एक मुलगा, शगी, कॉट-बेसिसवर एकटाच राहतोय. एका सुपरमार्केटच्या स्नॅक्स काऊंटरवर जेमतेम नोकरी करतोय. त्याच्या अवतीभोवती स्थानिक गरीब नाहीतर स्थलांतरित माणसं. अभावग्रस्त जीवन. शगीला हेअरड्रेसर व्हायचंय. पण आधी रोज येणार्‍या दिवसाला एकट्याने तोंड द्यायचंय.

रोज येणार्‍या दिवसाला काहीही करून तोंड देणे हे त्याच्या पाचवीला पुजलेलं आहे. कसं? कोण आहे हा शगी?
त्याची गोष्ट सांगण्यासाठी कादंबरी आपल्याला ११ वर्षं मागे नेते.

ग्लासगोच्या एका भागात एका उंचच्या उंच इमारतीत सोळाव्या मजल्यावरचं एक घर. आजी-आजोबा, मुलगी-जावई, तीन नातवंडं. शगी या नातवंडांमधला सर्वात धाकटा. या वर्णनावरून जे छानशा कुटुंबाचं चित्र समोर उभं राहतं, त्यापेक्षा प्रत्यक्षातली परिस्थिती पार वेगळी. ते राहतायत ती इमारत म्हणजे सरकारने कष्टकर्‍यांसाठी बांधलेल्या एकसुरी, हताश, अंगावर येणार्‍या उंच काँक्रीट ठोकळ्यांपैकी एक. हे कष्टकरी म्हणजे मुख्यत्वे कोळसा खाण कामगार. पण ७० च्या दशकात भरभराट झालेला तो कोळसा उद्योग आता पार झोपलाय. माणसांच्या हातांना काम नाही. सगळीकडे रिकामपण, हतबलता, बेकारी, गरीबी आणि... व्यसनं.
शगीची आई- ॲग्नेस- हिला दारूचं व्यसन आहे. कारण तिचा नवरा, बिग शग, बाहेरख्याली आहे. हे तिचं दुसरं लग्न. बिग शगनंच तिला तरुण वयात नादाला लावलं. तिचं पहिलं लग्न मोडलं. बिग शग टॅक्सी चालवतो. ग्लासगोतले अनेक खाणकामगार आता टॅक्स्या चालवतात. जेमतेम कमावतात. हताशपणे जगतात. स्त्रियांची नोकरी करण्याची तयारी आहे, पण नोकर्‍या नाहीत. नोकर्‍या नाहीत, म्हणून हतबलता. हतबलतेतून व्यसनं. कोंबडी आधी की अंड आधी अशी परिस्थिती. ॲग्नेसला एकाकीपणाने घेरलंय. तिचे आई-वडील आता म्हातारे झालेत. ते तिला थोडाफार मानसिक आधार देतात. मुलांना रोज बर्‍यापैकी खाऊ-पिऊ घालतात. तिचं व्यसन एक दिवस तिचा घात करेल हे तिला सतत सांगत असतात.
हे पुस्तक म्हणजे ॲग्नेसच्या व्यसनाची, शगीच्या निरागस हतबलतेची, त्या कुटुंबाच्या अभावग्रस्ततेची, उपासमारीची, तरीही शगी आणि ॲग्नेसमधल्या नितळ नात्याची हेलपाटून टाकणारी गोष्ट आहे.

एरवी ॲग्नेस हुशार, चलाख, चारचौघींत उठून दिसणारी. तिला छानछोकीनं राहण्याची आवड असते. मोठी दोन मुलं आधीच्या लग्नातली. कॅथरीन आणि लीक. कॅथरीननं ठरवून टाकलंय, लग्न करायचं आणि इथून बाहेर पडायचं. लीकला चित्रकलेची आवड असते. ड्रॉइंग, फर्निचर डिझाइन करणे यात गती असते. पण आपल्याला ड्रॉइंग स्कूलला जायला मिळेल का याची शाश्वती नसते. कारण, घरची परिस्थिती, आईचं व्यसन. शगी पाच वर्षांचा असतो. आई हेच त्याचं विश्व.
बिग शग एक दिवस बायको आणि तीन मुलांना घेऊन त्या घरातून बाहेर पडतो. ग्लासगोच्याच दुसर्‍या एका कष्टकर्‍यांच्या वस्तीतल्या एका घरात सामान हलवतो. गावाच्या बाहेर रहायला आल्यानं ॲग्नेसला तितक्या सहजतेनं दारू मिळणार नाही असा त्याचा उद्देश असतो. शिवाय तिथे राहिल्याने त्याला आपले बाहेरचे धंदेही बिनबोभाट सुरू ठेवता येणार असतात.
ती वस्ती आधीच्या घरापेक्षा, परिसरापेक्षाही हताश करून टाकणारी असते. त्याने ॲग्नेस अधिकच खचते. तिची दारू सुटत नाही, हे कारण देऊन बिग शग तिला सोडून जातो. मुलगी लवकरच लग्न करून जाते. दर आठवड्याला मिळणार्‍या सरकारी मदतीवर ॲग्नेस आणि दोन मुलं यांची गुजराण सुरू होते. त्या वस्तीत त्यांच्या आसपास सगळी कुटुंबं कमी-अधिक फरकाने अशीच असतात. बेकारी, गरीबी, व्यसनं! वस्तीत एक शाळा असते. तिथे शगीचं नाव घातलं जातं. पण त्याचा सारा जीव दारूच्या नशेत असलेल्या आईपाशी असतो. तिच्याकडे लक्ष ठेवणे, आपल्या भुकेचा विचार न करता तिची काळजी घेणे, अतोनात दारू पिऊन तिला उलट्या होतात तेव्हा ते साफ करण्याची आधीपासून तयारी करणे... ते ७-८ वर्षांचं मूल अगदी आपलेपणानं आणि मन लावून हे करत असतं. त्याला वाटत असतं, आपण जितकी आईची काळजी घेऊ तितकी ती लवकर बरी होईल, दारूपासून लांब जाईल.

हे सगळं वातावरण हळूहळू आपल्याला घेरायला लागतं. शगीची गोष्ट हेलपाटून टाकणारी म्हटतेय, शीर्षकात ’झाकोळ’ शब्द वापरलाय, त्यावरून या पुस्तकाच्या कथनाबद्दल काही अंदाज बांधाल तर तो कदाचित चुकीचा ठरेल. कारण पुस्तकाची भाषा, निवेदन अतिशय neutral आहे. त्यात गळेकाढू भाषा जराही नाही. वाचकांच्या हृदयाला हात घालणारे शब्द नाहीत. आर्तता, अपरिमित परिस्थिती दर्शवणारी विशेषणं-क्रियाविशेषणं नाहीत. उलट काही ठिकाणी नर्मविनोदही आहे. स्कॉटिश बोली भाषेमुळेही वेगळेपणा जाणवतो. काही शब्दांपाशी अडखळायला होतं.

तरी पुस्तक वाचकांच्या डोक्यात-मनात घुसतं, घर करतं. ॲग्नेसचं व्यसन, अधिक व्यसन... आणि शगी तिच्या पाठीशी उभा असणे; ॲग्नेसला नशेत कपड्यांची देखील शुद्ध नसणे... आणि शगीनं तिला सावरून घेणे; अनेक पुरुषांनी ॲग्नेसचा फायदा घेणे... पण शाळेतून घरी आल्या आल्या आई झोपली आहे की जागी आहे, तिच्या खुर्चीत बसली आहे हे शगीनं शोधणे, ती झोपलेली दिसली तर सुटकेचा निःश्वास टाकणे, तिचा हात हातात घेऊन कुरवाळत राहणे; हे असं सतत पुस्तकात येत राहतं; पण अगदी neutral पद्धतीने.

तरीही त्या neutral निवेदनात काही ठिकाणी वाचकांना बेसावधपणे गाठलं जातं. ते प्रसंग आपल्याला असे काही फटकावून काढतात की तिथून पुढे वाचणेही मुश्किल होतं, पण पुस्तक खाली ठेवणेही मुश्किल होतं. त्यातलाच एक प्रसंग- एका न्यू इयर पार्टीला ॲग्नेस अशीच दारुच्या नशेत कुणा टॅक्सीवाल्याबरोबर निघून जाते. शगीला खूप भूक लागलेली असते. तो नाईलाजाने आईच्या दारुच्या एका कॅनमधली थोडी दारू पितो. हा क्षण इ-त-का अनपेक्षितपणे येतो! पण तिथे वाचकांना सावरण्याचा जराही अवधी दिला जात नाही, कारण शगीला आपल्या आईचा शोध घ्यायचा असतो. ती कुठे गेलीय, कधी येणारे त्याला काहीच माहिती नसतं. त्यानंतरचे त्याचे शोधाशोधीचे शिस्तबद्ध प्रयत्न, अंधारात एकट्याने बाहेर पडणे, स्वतःचा sexual abuse स्वीकारून, सहन करून अखेर आईला शोधून काढणे, आणि तिला अर्धनग्न अवस्थेत घरी परत आणणे- हा सर्व घटनाक्रम आणि पुस्तकातलं त्याचं ’झालं हे असं झालं’ या सुरातलं वर्णन, सगळंच खूप तणावपूर्ण आहे.

या सगळ्यात ॲग्नेस मध्येच AA ची देखील मदत घेते. मनात अनेक शंका-कुशंका असूनही दारूपासून दूर राहण्याचा निश्चय करते. तिला एका पेट्रोल पंपाच्या कन्व्हिनियन्स स्टोअरमध्ये रात्रीची नोकरी मिळते. तिथे युजीन या टॅक्सी ड्रायव्हरशी तिची ओळख होते. दोघं date करायला लागतात. युजीनची शगी आणि लीकशीही ओळख होते. आई दारूपासून दूर आहे आणि या माणसासोबत असली की आई खूश असते, इतकं शगीला बास असतं. ॲग्नेस चक्क एक वर्ष दारूपासून दूर राहते. पण युजीनच्या आग्रहाखातर एक दिवस पुन्हा ती हॉटेलमध्ये दारू काय पिते, तिचं व्यसन तिला पुन्हा जखडतं.

दरम्यान ॲग्नेसच्या आई-वडिलांचा वयोमानानुसार मृत्यू होतो. ती व्यसनाच्या गर्तेत आणखीनच खचते. आत्महत्येचा प्रयत्न करते. लीक आणि शगी कसंबसं तिला वाचवतात. लीक शगीला समजावतो, की आई यातून बाहेर पडणे मुश्कील आहे, पण आपण बाहेर पडू शकतो. एक दिवस काहीतरी वादावादी होऊन ॲग्नेसच लीकला घराबाहेर काढते. मात्र आईला एकटीला सोडून जाण्याची कल्पनाही शगीला सहन होत नाही. त्याची ही आईप्रति समर्पणाची भावना, अकाली प्रौढ होणे, त्यातच कधीतरी स्वतःच्या समलैंगिकतेची जाणीव होणे, शाळेतल्या मुलांचे टोमणे, खोचक बोलणे, सगळं तो शांतपणे सहन करतो. एक दिवस आई बरी होईल या आशेवर प्रत्येक दिवसाला जमेल तसं तोंड देतो.

कधीतरी ॲग्नेस तिरीमिरीत घर बदलते. ग्लासगोच्या मध्यभागी एका सरकारी हाऊसिंग स्कीममधलं घर शोधते. दोघं तिथे रहायला लागतात. शगी तिथल्या शाळेत जायला लागतो. तिथे एका मुलीशी त्याची ओळख होते. इथे पुन्हा एकदा एका प्रसंगात वाचकांना बेसावध गाठलं जातं. त्या मुलीच्या घरीही हीच परिस्थिती असते- आईचं व्यसन, वडील परागंदा. शगी आणि ती मुलगी एकमेकांना आपापली परिस्थिती सांगतात... दोन शाळकरी मुलं आपल्या आवडत्या व्हिडिओ गेमबद्दल एकमेकांना जसं सांगतील तितक्या सहजतेनं! ते वाचताना अंगावर काटा येतो.

पुस्तकात ॲग्नेसच्या मृत्यूचा प्रसंगही अगदी शांतपणे, धीमेपणाने कथन केला आहे. शगीचं आयुष्य एक नकोसं वळण घेतं, आईला मागे सोडून पुढे निघणे त्याच्यासाठी अपरिहार्य असतं. ते त्याला अतिशय जड जातं, पण ते करणे तर भागच असतं. हा मुलगा आता एकटा कसा आयुष्य घालवणार, हा प्रश्नच तिथे अप्रस्तुत असतो. कारण त्याने वयाच्या पाचव्या वर्षापासून एकट्यानंच तर आयुष्य कंठलेलं असतं.

या पुस्तकाला २०२० साली बुकर पुरस्कार मिळाला. तेव्हा मी या लेखकाची एक मुलाखत वाचली होती. This is the story of poverty, Thatcherism and addiction असं त्यात म्हटलं होतं. मी पुस्तक वाचताना त्यातल्या Thatcherism चा कथानकात सतत शोध घेत होते. पुस्तकात ते पावलोपावली दिसतंच, पण अप्रत्यक्षपणे. त्याचा उघड उच्चार कुठेही केलेला नाही. लेखकाचा तो उद्देशही नाही. जगातल्या सर्वच मोठ्या शहरांमध्ये या ना त्या फरकाने माणसं अशा सामाजिक-राजकीय गुंतवड्यात अडकतात. शहरांच्या अंधार्‍या कोपर्‍यांमध्ये त्यांच्या कथा खितपत पडतात. आणि कधीतरी अशा पुस्तकांमधून जगापुढे येतात.

-----

पुस्तकात लेखकाचं स्वतःचं बालपणच आहे. पुस्तक प्रकाशित झाल्यानंतर लेखकाने आधी हे जाहीरपणे स्वीकारलेलं नव्हतं. मात्र पुढे पुढे त्याच्या मुलाखतींमधून त्याने त्याची प्रांजळ कबुली दिली आहे. गेली वीस वर्षं तो अमेरिकेत एक यशस्वी फॅशन डिझायनर म्हणून काम करतोय. आपल्या पार्टनरसोबत राहतोय. पण ग्लासगो हेच माझं पहिलं प्रेम आहे, तिथे गेलं की घरी गेल्यासारखं वाटतं, असं तो सांगतो. गावा-शहरांची ही देखील एक गंमतच असते.

-----

बुकर पुरस्कार मिळाल्यानंतर ग्लासगोमध्ये शगीचं हे म्युरल अवतरलं.