इंद्रधनुष्य

जर्मनीघ !! फ्रान्सटक !! हंगरीजा !! हे काय आहे ? कसल्या घोषणा ? नाही. हे आहेत मराठी भाषेला बहाल होऊ शकणारे काही नवे शब्द. काय आहे , की दरवर्षी ऑक्सफर्ड शब्दकोशातर्फे इंग्रजी भाषेत नव्याने दाखल झालेल्या शब्दांची यादी जाहीर केली जाते. त्या यादीतले शब्द वाचून कधीकधी अवाक व्हायला होतं. इंग्रजी भाषेचं कौतुक वाटतं. मराठीतही अशी फ्लेक्झिबिलिटी हवी असं वाटून जातं! वरचे तीन शब्द म्हणजे त्याच जाणीवेचा स्वतःपुरता एक छोटासा हुंकार म्हणता येईल. (शेवटी व्यापक बदलांची सुरूवात अशी वैयक्तिक पातळीवरूनच व्हायला हवी.) तर या शब्दांच्या ‘ मेकिंग ’ बद्दल... २०१६ मधला एक गाजलेला इंग्रजी शब्द म्हणजे ‘ ब्रेक्झिट ’. गंमत बघा , ‘ ब्रेक्झिट ’ च्याच जोडीने मैदानात उतरलेल्या ‘ ब्रेमेन ’ शब्दाला हे वलय लाभलं नाही. ग्रेट ब्रिटनच्या सार्वमतात ब्रेमेनवाल्यांना बहुमत मिळालं असतं तरीही ब्रेक्झिट हा शब्दच शर्यत जिंकला असता हे नक्की. या ब्रेक्झिटबद्दल ऐकलं , थोडंफार वाचलं ; आणि मग मी एका जबाबदार (परदेशी) नागरिकाच्या भूमिकेतून ब्रिटनमधल्या दोघा मित्रमंडळींशी त्यावर माफक चर्चा केली. त्यातला एक ब्रेक्झिटच्या बाज...

दिल्लीत ‘कठपुतली कॉलनी’ नावाची एक वसाहत आहे... ५०-६० वर्षांपूर्वीची... तिथे जवळपास अडीच ते तीन हजार लोक राहतात... ही सारी कुटुंबं म्हणजे पारंपरिक कठपुतळ्यांचा खेळ करणारी; जादूचे-हातचलाखीचे प्रयोग करून दाखवणारी; नाहीतर डोंबार्‍यासारखे खेळ करणारी, कसरती करून दाखवणारी... अशा प्रकारची ही आशियातली बहुधा सर्वात मोठी वसाहत आहे... यातलं मला काहीही माहिती नव्हतं, ‘टुमॉरो वुई डिसअपिअर’ हा माहितीपट बघेपर्यंत! या वसाहतीत राहतो एक कठपुतली कलाकार - पुरन भट. त्याच्या पाठोपाठ कॅमेरा त्या वसाहतीतून फिरायला लागतो. अरुंद गल्लीबोळ, घरांची खुराडी, उघडी गटारं, अस्वच्छता... पुरनला हिंदी सिनेगीतांची आवड असावी. ती गाणी ऐकता ऐकता तो आपल्या कठपुतळ्यांची साफसफाई, रंगरंगोटी करताना दिसतो; नवीन काही कठपुतळ्या तयार करताना दिसतो. आपल्याला तो त्याच्या कठपुतळ्यांचं कलेक्शनच दाखवतो. एका कोंदट, अंधार्‍या खोलीत त्याने त्या सार्‍या बाहुल्या ठेवल्या आहेत. त्यांच्या गराड्यातच एका खुर्चीवर तो बसतो. पण त्याला तिथे खूप बरं वाटतं आहे. पुरन परदेशांमधे अनेक ठिकाणी आपली कला सादर करून आलेला आहे. डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम राष...

साधारण ३-४ वर्षांपूर्वीची गोष्ट असेल. डिसेंबर महिना संपत आला होता. मी नेहमीचं किराणासामान वगैरे काहीतरी आणायला दुकानात गेले होते. दुकानदाराने सुटे पैसे परत करताना सोबत एक लंबुळकं कॅलेंडर ‘फ्री’ दिलं. ‘आणखी एक कॅलेंडर कशाला हवंय’ असं मनाशी म्हणत मी ते तिथेच ठेवून येणार होते. त्यापूर्वी मी ते तिथल्यातिथे सहज उघडून पाहिलं. जेमतेम वीतभर रुंदीचं आणि फूटभर उंचीचं ते कॅलेंडर; पुढल्या वर्षाच्या जानेवारी महिन्याच्या तारखा एकाखाली एक लिहिलेल्या, प्रत्येक तारखेसमोर दोन-एक इंचांची रिकामी जागा; पानाच्या तळाशी त्या दुकानाची जाहिरात; पुढे फेब्रुवारीचं पान, अशी बारा पानं. आपसूक माझी नजर जानेवारीच्या पानाच्या मागच्या बाजूकडे गेली. (इतक्या वर्षांची सवय!) तर प्रत्येक महिन्याची मागची बाजू पूर्णपणे कोरी होती. इतकं आटोपशीर कॅलेंडर मी प्रथमच पाहत होते. पटकन मनात विचार आला, की घरातल्या ‘नेहमीच्या यशस्वी कॅलेंडर’च्या प्रत्येक तारखेच्या आसपास इतर माहितीची इतकी भाऊगर्दी असते, की मला महत्त्वाच्या वाटणार्‍या दूध-पेपर-इस्त्रीच्या नोंदी, मोलकरणीने कधी दांड्या मारल्या त्याच्या नोंदी, गॅस सिलेंडरबद्दलच्या नोंदी, आणख...